|
Pierwsza łódzka synagoga gminna -
przypisy
[1] B. Baranowski
, Łódź i okolice na przełomie XVIII i XIX
w. (1793-1820/1823 r.), [w:] Łódź. Dzieje miasta, red. R.
Rosin
, t. 1: Do 1918 r., red. B.
Baranowski, J.
Fijałek
, Warszawa 1980, s. 135.
[2] Byli to członkowie 24 rodzin; wykaz imienny por.:
A. Alperin , Żydzi w Łodzi. Początki gminy żydowskiej 1780-1822,
„Rocznik Łódzki” T. I, 1928, s. 155-159. Tamże, s. 153, 160-165
o powstaniu łódzkiego kahału.
[3] A. Alperin
, Pierwszy cmentarz żydowski w Łodzi,
[w:] Stary cmentarz żydowski w Łodzi. Dzieje i zabytki, red. F.
Friedman , Łódź 1938, s. 19.
[4] H. Banner
, Gmina żydowska w Łodzi. Krótki zarys dziejów
ustrojowo-gospodarczych, Łódź 1938, s. 11; K.
Stefański , Architektura sakralna Łodzi w okresie
przemysłowego rozwoju miasta, 1821-1914, Łódź 1995, s. 15-16, 46; W.
Puś
, Żydzi w Łodzi w latach zaborów 1793-1914, Łódź 1998, s. 163.
[5] Archiwum Państwowe w Łodzi (dalej: APŁ), Akta
miasta Łodzi (dalej: AmŁ) 1561, s. 180-181.
[6] Adiunkt Dozorcy Miast pisał: „Żadnych w tym celu
nie produkują dowodów i regestrów a stąd sprawdzenie twierdzenia
starozakonnych jest niepodobnym, tym więcej, że nie jeden tym poborem
trudnił się, tylko co rok zmieniali się, i żadnego rachunku nie
utrzymywali” – A. Alperin
, Żydzi..., s. 167.
[7] APŁ, AmŁ 1568, k. 50v;
H. Banner , Gmina..., s. 14.
[8] APŁ, AmŁ 1561, s. 180-181.
[9] Por.: APŁ, AmŁ 1561, s. 180-181, 243, 269, 288;
AmŁ 1565, s. 94-95; AmŁ 1566, s. 129-130.
[10] APŁ, AmŁ 1565, s. 242, 254-257.
[11] APŁ, AmŁ 1568, k. 45v,
50v.
[12] H. Banner
, Gmina..., s. 14.
[13] W latach 1826-1827 był nim Mendel Jerozolimski ; po nim zatrudniono Hilela Hakohena , syna rabina lutomierskiego (z pensją roczną wyższą niż
poprzednik – 800 złotych polskich) – H. Banner
, Gmina..., s. 14-15; F.
Friedman , Dzieje Żydów w Łodzi od początków osadnictwa Żydów do
r. 1863. Stosunki ludnościowe, życie gospodarcze, stosunki społeczne,
Łódź 1935, s. 272.
[14] H. Banner
, Gmina..., s. 15. W rzeczywistości w roku
1831 posada rabina wakowała, Dozór Bóżniczy zaoszczędził więc całą
roczną pensję.
[15] Dzierżawcą był Dawid Mrzygłód – APŁ, AmŁ 1586, s. 114.
[16] APŁ, AmŁ 1565, s. 74. Pod koniec lat 40. dochód
ten był prawie identyczny – 140 rubli srebrem – APŁ, AmŁ 1566, s. 222.
[17] APŁ, AmŁ 1586, s. 15.
[18] Por. rozdziały III i VII.
[19] APŁ, AmŁ 1565, s. 254.
[20] H. Banner
, Gmina..., s. 13.
[21] W 1820 r. mieszkało w Łodzi 259 Żydów, w 1825 –
342, w 1830 – ok. 350 – F.
Friedman , Dzieje..., s. 32; J.
Janczak , Ludność Łodzi przemysłowej 1820-1914, Łódź 1982,
s. 108, 110.
[23] Por.: APŁ, Anteriora Rządu Gubernialnego
Piotrkowskiego (dalej: RGP-Ant.) 2534, s. 216.
[24] APŁ, AmŁ 1561, s. 18.
[25] O Dozorach Bóżniczych por. szerzej: Z.
Stankiewicz
, Królestwo Polskie 1815-1863, [w:]
Historia państwa i prawa Polski, pod red. J.
Bardacha , t. 3: Od rozbiorów do uwłaszczenia, pod red. J. Bardacha
i M.
Senkowskiej-Gluck
, Warszawa 1981, s. 413.
[26] APŁ, AmŁ 1561, s. 23-24.
[27] APŁ, AmŁ 1561, s. 108-109; F.
Friedman , Dzieje..., s. 177, 201. J. W. Sonnenbe rg był jednym z ostatnich żydowskich szynkarzy w
Łodzi, ponieważ ówczesne władze dążyły do całkowitego odsunięcia osób
wyznania mojżeszowego od wykonywania tego zawodu – szczegóły por.: A.
Eisenbach , Kwestia równouprawnienia Żydów w Królestwie Polskim,
Warszawa 1972, s. 158-164. Od 1833 r. Sonnenberg był również kupcem „towarów korzennych i łokciowych
płócienno-bawełnianych krajowych” (czyli zapewne kupcem detalicznym) –
Początki rozwoju kapitalistycznego miasta Łodzi (1820-1864). Źródła,
oprac. A. Rynkowska
, Warszawa 1960, s. 217.
[28] W 1846 r. wśród stałych mieszkańców miasta było
1,5 tys. osób wyznania mojżeszowego, co oznacza, że w Łodzi mieszkało co
najmniej 15 razy więcej Żydów, niż w momencie wystawiania budynku –
por.: J. Janczak
, op. cit., s. 108.
[29] K. Stefański
, Architektura..., s. 47.
[30] APŁ, AmŁ 1566, s. 452.
[31] W 1849 r. Dozór Bóżniczy prosił o przeznaczenie
na cele remontowe dochodów z kar za noszenie tradycyjnych ubiorów
żydowskich, gdyż sam nie dysponował odpowiednimi funduszami – H.
Banner
, Gmina..., s. 20.
[32] APŁ, AmŁ 1562, s. 15.
[33] Wiązało się to z wysuniętym przez Dozór Bóżniczy
projektem połączenia remontu z rozbudową (APŁ, AmŁ 1566, s. 451-452);
autorowi nie udało się jednak ustalić, czy dokonano takiej rozbudowy.
[34] W grudniu 1857 r. pisano, iż członkowie
„Towarzystwa Niemiecko-Żydowskiego nie chcą się przykładać do
wystawienia bóżnicy i odsuwają się od naszego zgromadzenia, na czele
tego jest pan [Manes] Goldrath ” – APŁ,
RGP-Ant. 2534, s. 696.
[35] Por.: APŁ, RGP-Ant. 2534, s. 832.
[36] APŁ, AmŁ 1562, s. 15; AmŁ 1566, s. 960, 962-963.
[37] APŁ, RGP-Ant. 2535, s. 259.
[38] Rabinem łódzkim był wówczas (od 1 października
1832 r.) apodyktyczny i stale skłócony z miejscową społecznością
Chaskiel Nomberg – por. H. Banner
, Gmina..., s. 16; F.
Friedman , Dzieje..., s. 272.
[39] Wśród nabywców byli m.in. J. W. Sonnenberg , Sz. Saltzman , Dawid
Rosenblatt , Lejzer Berger , Lewek Zajdler , Jakub Hamburski , Mendel Orbach , Lewek
Bronowski , Kalman Poznański , Icek Bławat , Lewek Pilgrym i Jakub Wiązowski – APŁ, AmŁ 1561, s.
86-89.
[40] APŁ, AmŁ 1561, s. 58-60, 73-84; AmŁ 1586, s. 294.
[41] APŁ, AmŁ 1561, s. 90.
[42] APŁ, AmŁ 1561, s. 76.
[43] APŁ, AmŁ 1561, s. 78-80.
[44] Właśnie tych 15, na których powoływali się twórcy
Beth-haMidraszu – APŁ, AmŁ 1561, s. 84-85.
[45] APŁ, AmŁ 1561, s. 96-97. Kara ta została mu w
1842 r. darowana przez Rząd Gubernialny Mazowiecki „z uwagi także na
jego gorliwość o dobro miasta i fabrykantów” – APŁ, AmŁ 1561,
s. 199-200. Księga hipoteczna nieruchomości „jako własności
instytutowej, pod opieką rządu zostającej” miała być zamknięta – APŁ,
AmŁ 1561, s. 226.
[46] APŁ, AmŁ 1561, s. 180-181.
[47] APŁ, AmŁ 1565, s. 242. Dochód z nich był
przedmiotem dzierżawy (wraz z ławkami bóżniczymi); por.: Ibidem, s.
254-257.
[48] APŁ, AmŁ 1561, s. 77-78.
[49] Pomieszczenia te były prawdopodobnie określane
również mianem „nowej szkółki”, zaś modłom w nich przewodniczył Lejzer
Krohn , o czym dowiadujemy się przy okazji starań o
uznanie go za etatowego duchownego – por.: APŁ, RGP-Ant., s. 223-227.
Zachowane dokumenty są jednak niejasne i możliwe, że Dozór krótko
posiadał pomieszczenia modlitewne w innym jeszcze budynku, choć wydaje
się to mało prawdopodobne.
[50] APŁ, AmŁ 1561, s. 91.
[51] APŁ, AmŁ 1561, s. 85.
[52] „zwolennicy cadyka z Kocka mieli w gminie
łódzkiej zdecydowaną przewagę” (F.
Friedman , Dzieje..., s.
274), a łódzki rabin, Chaim Nomberg , był również
chasydem kockim (może to tłumaczyć umieszczenie chasydzkiej sztibł
obok mieszkania rabina) – F. Friedman , Dzieje..., s. 272.
[53] M. M. Morgenstern był uczniem Jakuba Icchaka z
Przysuchy i Jakuba Izaaka Horowica
z Lublina. Jego nauki miały ogromny wpływ na późniejsze dwory
chasydzkie w Górze Kalwarii i Aleksandrowie Łódzkim. Tradycja Ger (Góry
Kalwarii) wywodzi się w dużej części z Kocka, a założyciel tamtejszej
dynastii, Icie Majer Alter, studiował w
młodości wspólnie z Morgensternem w Przysusze. Szerzej por.: J.
Frenkel
, Rozwój chasydyzmu wśród Żydów w Polsce porozbiorowej (1795-1918),
[w:] Żydzi w Polsce Odrodzonej. Działalność gospodarcza, oświatowa i
kulturalna, red, I. Schiper
, A.
Tartakower , A.
Hafftka , Warszawa [1933], s. 516; M. Wodziński
, Groby cadyków w Polsce. O chasydzkiej
literaturze nagrobnej i jej kontekstach, Wrocław 1998, s. 195; A.
Grupińska , Najtrudniej jest spotkać Lilit. Opowieści chasydek,
Warszawa 1999, s. 60-61. X
|