Pierwsza łódzka synagoga gminna - przypisy

Jacek Walicki 

Str. 10

 

[1] B. Baranowski    , Łódź i okolice na przełomie XVIII i XIX w. (1793-1820/1823 r.), [w:] Łódź. Dzieje miasta, red. R. Rosin    , t. 1: Do 1918 r., red. B. Baranowski,  J. Fijałek    , Warszawa 1980, s. 135.
[2] Byli to członkowie 24 rodzin; wykaz imienny por.: A. Alperin    , Żydzi w Łodzi. Początki gminy żydowskiej 1780-1822, „Rocznik Łódzki” T. I, 1928, s. 155-159. Tamże, s. 153, 160-165 o powstaniu łódzkiego kahału. 
[3]  A. Alperin    , Pierwszy cmentarz żydowski w Łodzi, [w:] Stary cmentarz żydowski w Łodzi. Dzieje i zabytki, red. F. Friedman    , Łódź 1938, s. 19.
[4] H. Banner    , Gmina żydowska w Łodzi. Krótki zarys dziejów ustrojowo-gospodarczych, Łódź 1938, s. 11; K. Stefański    , Architektura sakralna Łodzi w okresie przemysłowego rozwoju miasta, 1821-1914, Łódź 1995, s. 15-16, 46; W. Puś    , Żydzi w Łodzi w latach zaborów 1793-1914, Łódź 1998, s. 163.
[5] Archiwum Państwowe w Łodzi (dalej: APŁ), Akta miasta Łodzi (dalej: AmŁ) 1561, s. 180-181.
[6] Adiunkt Dozorcy Miast pisał: „Żadnych w tym celu nie produkują dowodów i regestrów a stąd sprawdzenie twierdzenia starozakonnych jest niepodobnym, tym więcej, że nie jeden tym poborem trudnił się, tylko co rok zmieniali się, i żadnego rachunku nie utrzymywali” – A. Alperin    , Żydzi..., s. 167. 
[7] APŁ, AmŁ 1568, k. 50v;  H. Banner    , Gmina..., s. 14. 
[8] APŁ, AmŁ 1561, s. 180-181.
[9] Por.: APŁ, AmŁ 1561, s. 180-181, 243, 269, 288; AmŁ 1565, s. 94-95; AmŁ 1566, s. 129-130.
[10]  APŁ, AmŁ 1565, s. 242, 254-257.
[11]  APŁ, AmŁ 1568, k. 45v, 50v.
[12] H. Banner    , Gmina..., s. 14.
[13] W latach 1826-1827 był nim Mendel Jerozolimski   ; po nim zatrudniono Hilela Hakohena   , syna rabina lutomierskiego (z pensją roczną wyższą niż poprzednik – 800 złotych polskich) – H. Banner    , Gmina..., s. 14-15; F. Friedman    , Dzieje Żydów w Łodzi od początków osadnictwa Żydów do r. 1863. Stosunki ludnościowe, życie gospodarcze, stosunki społeczne, Łódź 1935, s. 272.
[14] H. Banner    , Gmina..., s. 15. W rzeczywistości w roku 1831 posada rabina wakowała, Dozór Bóżniczy zaoszczędził więc całą roczną pensję. 
[15] Dzierżawcą był Dawid Mrzygłód     – APŁ, AmŁ 1586, s. 114.
[16] APŁ, AmŁ 1565, s. 74. Pod koniec lat 40. dochód ten był prawie identyczny – 140 rubli srebrem – APŁ, AmŁ 1566, s. 222.
[17] APŁ, AmŁ 1586, s. 15.
[18] Por. rozdziały III i VII.
[19] APŁ, AmŁ 1565, s. 254.
[20] H. Banner    , Gmina..., s. 13.
[21] W 1820 r. mieszkało w Łodzi 259 Żydów, w 1825  – 342, w 1830 – ok. 350 – F. Friedman    , Dzieje..., s. 32; J. Janczak    , Ludność Łodzi przemysłowej 1820-1914, Łódź 1982, s. 108, 110.
[22] APŁ, AmŁ 1631, nlb.
[23] Por.: APŁ, Anteriora Rządu Gubernialnego Piotrkowskiego (dalej: RGP-Ant.) 2534, s. 216.
[24] APŁ, AmŁ 1561, s. 18.

[25] O Dozorach Bóżniczych por. szerzej: Z. Stankiewicz    , Królestwo Polskie 1815-1863, [w:] Historia państwa i prawa Polski, pod red. J. Bardacha    , t. 3: Od rozbiorów do uwłaszczenia, pod red. J. Bardacha     i M. Senkowskiej-Gluck    , Warszawa 1981, s. 413.

[26] APŁ, AmŁ 1561, s. 23-24.
[27] APŁ, AmŁ 1561, s. 108-109; F. Friedman    , Dzieje..., s. 177, 201. J. W. Sonnenbe   rg był jednym z ostatnich żydowskich szynkarzy w Łodzi, ponieważ ówczesne władze dążyły do całkowitego odsunięcia osób wyznania mojżeszowego od wykonywania tego zawodu – szczegóły por.: A. Eisenbach    , Kwestia równouprawnienia Żydów w Królestwie Polskim, Warszawa 1972, s. 158-164. Od 1833 r. Sonnenberg    był również kupcem „towarów korzennych i łokciowych płócienno-bawełnianych krajowych” (czyli zapewne kupcem detalicznym) – Początki rozwoju kapitalistycznego miasta Łodzi (1820-1864). Źródła, oprac. A. Rynkowska    , Warszawa 1960, s. 217.
[28] W 1846 r. wśród stałych mieszkańców miasta było 1,5 tys. osób wyznania mojżeszowego, co oznacza, że w Łodzi mieszkało co najmniej 15 razy więcej Żydów, niż w momencie wystawiania budynku – por.: J. Janczak    , op. cit., s. 108.
[29] K. Stefański    , Architektura..., s. 47.
[30] APŁ, AmŁ 1566, s. 452. 
[31] W 1849 r. Dozór Bóżniczy prosił o przeznaczenie na cele remontowe dochodów z kar za noszenie tradycyjnych ubiorów żydowskich, gdyż sam nie dysponował odpowiednimi funduszami – H. Banner    , Gmina..., s. 20.
[32] APŁ, AmŁ 1562, s. 15.
[33] Wiązało się to z wysuniętym przez Dozór Bóżniczy projektem połączenia remontu z rozbudową (APŁ, AmŁ 1566, s. 451-452); autorowi nie udało się jednak ustalić, czy dokonano takiej rozbudowy.
[34] W grudniu 1857 r. pisano, iż członkowie „Towarzystwa Niemiecko-Żydowskiego nie chcą się przykładać do wystawienia bóżnicy i odsuwają się od naszego zgromadzenia, na czele tego jest pan [Manes] Goldrath    ” – APŁ, RGP-Ant. 2534, s. 696.
[35] Por.: APŁ, RGP-Ant. 2534, s. 832.
[36] APŁ, AmŁ 1562, s. 15; AmŁ 1566, s. 960, 962-963.
[37] APŁ, RGP-Ant. 2535, s. 259.
[38] Rabinem łódzkim był wówczas (od 1 października 1832 r.) apodyktyczny i stale skłócony z miejscową społecznością Chaskiel Nomberg – por. H. Banner    , Gmina..., s. 16; F. Friedman    , Dzieje..., s. 272. 
[39] Wśród nabywców byli m.in. J. W. Sonnenberg   , Sz. Saltzman   , Dawid Rosenblatt   , Lejzer Berger   , Lewek Zajdler   , Jakub Hamburski   , Mendel Orbach   , Lewek Bronowski   , Kalman Poznański   , Icek Bławat   , Lewek Pilgrym    i Jakub Wiązowski    – APŁ, AmŁ 1561, s. 86-89.
[40] APŁ, AmŁ 1561, s. 58-60, 73-84; AmŁ 1586, s. 294.
[41] APŁ, AmŁ 1561, s. 90.
[42] APŁ, AmŁ 1561, s. 76.
[43] APŁ, AmŁ 1561, s. 78-80.
[44] Właśnie tych 15, na których powoływali się twórcy Beth-haMidraszu – APŁ, AmŁ 1561, s. 84-85.
[45] APŁ, AmŁ 1561, s. 96-97. Kara ta została mu w 1842 r. darowana przez Rząd Gubernialny Mazowiecki „z uwagi także na jego gorliwość o dobro miasta i fabrykantów” – APŁ, AmŁ 1561, s. 199-200. Księga hipoteczna nieruchomości „jako własności instytutowej, pod opieką rządu zostającej” miała być zamknięta – APŁ, AmŁ 1561, s. 226.
[46] APŁ, AmŁ 1561, s. 180-181.
[47] APŁ, AmŁ 1565, s. 242. Dochód z nich był przedmiotem dzierżawy (wraz z ławkami bóżniczymi); por.: Ibidem, s. 254-257.
[48] APŁ, AmŁ 1561, s. 77-78.
[49] Pomieszczenia te były prawdopodobnie określane również mianem „nowej szkółki”, zaś modłom w nich przewodniczył Lejzer Krohn   , o czym dowiadujemy się przy okazji starań o uznanie go za etatowego duchownego – por.: APŁ, RGP-Ant., s. 223-227. Zachowane dokumenty są jednak niejasne i możliwe, że Dozór krótko posiadał pomieszczenia modlitewne w innym jeszcze budynku, choć wydaje się to mało prawdopodobne.
[50] APŁ, AmŁ 1561, s. 91.
[51] APŁ, AmŁ 1561, s. 85.
[52] „zwolennicy cadyka z Kocka mieli w gminie łódzkiej zdecydowaną przewagę” (F. Friedman   , Dzieje..., s. 274), a łódzki rabin, Chaim Nomberg   , był również chasydem kockim (może to tłumaczyć umieszczenie chasydzkiej sztibł obok mieszkania rabina) – F. Friedman   , Dzieje..., s. 272.
[53] M. M. Morgenstern    był uczniem Jakuba    Icchaka z Przysuchy i Jakuba Izaaka Horowica    z Lublina. Jego nauki miały ogromny wpływ na późniejsze dwory chasydzkie w Górze Kalwarii i Aleksandrowie Łódzkim. Tradycja Ger (Góry Kalwarii) wywodzi się w dużej części z Kocka, a założyciel tamtejszej dynastii, Icie Majer Alter,    studiował w młodości wspólnie z Morgensternem w Przysusze.  Szerzej por.: J. Frenkel    , Rozwój chasydyzmu wśród Żydów w Polsce porozbiorowej (1795-1918), [w:] Żydzi w Polsce Odrodzonej. Działalność gospodarcza, oświatowa i kulturalna, red, I. Schiper    , A. Tartakower    , A. Hafftka    , Warszawa [1933], s. 516; M. Wodziński    , Groby cadyków w Polsce. O chasydzkiej literaturze nagrobnej i jej kontekstach, Wrocław 1998, s. 195; A. Grupińska    , Najtrudniej jest spotkać Lilit. Opowieści chasydek, Warszawa 1999, s. 60-61.X